Θέματα ορολογίας και παρουσίασης
Τελευταία ενημέρωση: Νοέμβριος 2023
Δεδομένης της κυριαρχίας της αγγλικής γλώσσας
(τα «λατινικά» της εποχής μας) στη βιβλιογραφία των θετικών επιστημών,
θα επεκταθούμε πρώτα σε προβλήματα συνυφασμένα με τη μετάφραση,
απόδοση ή προσαρμογή αγγλικών όρων και εκφράσεων. Επί του θέματος,
το βασικό βοήθημα είναι το εκτεταμένο και εμπεριστατωμένο ΑΓΓΛΟΕΛΛΗΝΙΚΟΝ
ΛΕΞΙΚΟΝ ΤΩΝ ΘΕΩΡΗΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΕΦΗΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΩΝ του Μεμά Κολαΐτη.
Η έντυπη έκδοσή του έχει δυστυχώς εξαντληθεί αλλά ο αναγνώστης μπορεί
να το συμβουλευθεί (σε μορφή pdf) στις διευθύνσεις
για τον πρώτο τόμο, εδώ,
για τον δεύτερο τόμο, εδώ.
Ένα βασικό πρώτο θέμα αφορά στην απόδοση του αορίστου
άρθρου, ιδίως σε σχέση με κατηγόρημα. Η φράση «ο Σωκράτης είναι
άνθρωπος» μεταφράζεται στα αγγλικά ως «Socrates is a man», δεν υπάρχει άλλος
τρόπος. Η κατά λέξη μετάφραση της αγγλικής έκφρασης δίνει «ο Σωκράτης είναι
ένας άνθρωπος», το οποίο έχει νόημα μόνο αν ο Σωκράτης θα μπορούσε να είναι
δύο ή περισσότεροι άνθρωποι. Η σωστή απόδοση εκφράσεων όπως «let G be a group»
ή «… therefore the given ring is a field» είναι «έστω G ομάδα» και
«… άρα ο δεδομένος δακτύλιος είναι σώμα».
Μια ιδιαιτερότητα των αγγλικών είναι η συχνή χρήση ουσιαστικών και κυρίων ονομάτων σε θέση επιθέτου. Ένα τυπικό παράδειγμα είναι η έκφραση «North America» για «Βόρειος Αμερική». Στις θετικές επιστήμες, τέτοια παραδείγματα είναι αναρίθμητα («power series», «Hilbert space», «ground state», «Coulomb field» κ.λπ.) και αποδίδονται συνήθως με τρεις διαφορετικούς τρόπους. Ο πρώτος έγκειται στη χρήση του αντιστοίχου επιθέτου, το οποίο είτε είναι ήδη διαθέσιμο (π.χ. «θεμελιώδης κατάσταση») είτε σχηματίζεται από το όνομα (π.χ. «νεθεριανός δακτύλιος»). Ο δεύτερος, στη δημιουργία νέας λέξης από τα δύο συστατικά (π.χ. «δυναμοσειρά»). Ο τρίτος, στην απλή χρήση της γενικής (π.χ. «χώρος του Hilbert», «πεδίο του Coulomb»), όπως όταν λέμε «μπισκότα Παπαδοπούλου» και όχι «μπισκότα Παπαδόπουλος». Η χρήση πολυλεκτικών συνθέτων είναι σπάνια στα ελληνικά όπου, κατά κανόνα, τα συνθετικά πρέπει να συνδέονται με ενωτικό: νόμος-πλαίσιο, παραγωγός-εξαγωγέας, τοπολογία-γινόμενο.
Ας θεωρήσουμε τον όρο «Hilbert space» στις άλλες
γλώσσες. Αν και τα αγγλικά είναι σαξονική γλώσσα, διαφέρουν από
τα γερμανικά ως προς την κατασκευή συνθέτων εκφράσεων. Ένας «Hilbert space»
αποδίδεται στα γερμανικά ως «Hilbertraum» (το συνηθέστερο) ή «Hilbert-Raum»
(με ενωτικό) ή «hilbertscher Raum». Στα γαλλικά, χωρίς καταλήξεις
για τον σχηματισμό των πτώσεων, ο «Hilbert space» αποδίδεται
ως «espace hilbertien» ή (όπως «théorie de Galois») «espace de Hilbert».
Οι Ρώσοι «κυριλλοποιούν» χωρίς ενδοιασμό τα λατινικά και ελληνικά ονόματα,
τα κλίνουν και σχηματίζουν τα παράγωγά τους. Έτσι ο Hilbert γίνεται Гильберт,
με γενική Гильберта, ουδέτερο επίθετο гильбертово και ο «Hilbert space»
μεταφράζεται ως «гильбертово пространство» (το συνηθέστερο) ή
«пространство Гильберта». Σημειωτέον ότι στα ρωσικά δεν υπάρχουν άρθρα
και το ρήμα «είναι» συχνά παραλείπεται ή αντικαθίσταται από παύλα.
Η έκφραση «ο Σωκράτης είναι άνθρωπος» αποδίδεται στα ρωσικά ως
«Сократ — мужчина».
Στην πρακτική καθημερινότητα, μαθηματικοί
και φυσικοί θα εξακολουθούν να αναφέρονται σε «χώρο Hilbert»,
«πεδίο Coulomb», «μέτρο Haar», «εξίσωση Schrödinger» κ.λπ. Ωστόσο,
στον γραπτό λόγο, κρίνουμε ορθότερη τη χρήση της γενικής
και την υιοθετούμε κατά κανόνα στα βιβλία των εκδόσεών μας.
Είναι κοινός τόπος ότι η αντιστοιχία μεταξύ
των συστατικών δύο οποιωνδήποτε γλωσσών δεν είναι ποτέ «αμφιρριπτική».
Τα ελληνικά έχουν πολλές συγγένειες με τις σαξονικές γλώσσες, μεταξύ
άλλων ως προς τη χρήση των προθέσεων, αλλά η πολυσημία είναι
πανταχού παρούσα (π.χ. «over» πρέπει να αποδοθεί συχνότερα με «ως προς»
ή κάποια άλλη πρόθεση παρά «επί» ή «άνω»· στην αντίθετη κατεύθυνση, «λοιπόν»
είναι συχνά η απλούστερη μετάφραση για «thus», «therefore»,
«so» κ.λπ.). Ακόμη και στο
περιορισμένο λεξιλόγιο της ορολογίας των θετικών επιστημών,
η κατά λέξη μετάφραση μπορεί να μην είναι η καλύτερη.
Θα δώσουμε μερικά παραδείγματα.
Η λέξη «representation» μπορεί να αποδοθεί
ως «παράσταση» και ως «αναπαράσταση». Η ύπαρξη του λατινικού
προθήματος «re» δεν σημαίνει την υποχρεωτική χρήση του «ανα»
και, πράγματι, μιλάμε για «θεατρική παράσταση». «Παριστάνουμε» έτσι
έναν μιγαδικό αριθμό ως σημείο του επιπέδου ενώ, εν αντιθέσει,
«αναπαράσταση ομάδας» είναι ο επιβεβλημένος όρος, εφόσον η δομή
ομάδας διατηρείται. Στις περισσότερες περιπτώσεις, κρίνουμε ακριβέστερη
τη μετάφραση «παράσταση» και την χρησιμοποιούμε, επί παραδείγματι,
για την παράσταση θέσης ή ορμής στην Κβαντική Μηχανική.
Ο ελληνικής προέλευσης όρος «homogeneity»
(και το επίθετο «homogeneous») εκφράζει τόσο την «ομογένεια»
(και το επίθετο «ομογενής») όσο και την «ομοιογένεια» (και το
επίθετο «ομοιογενής»), λέξεις με διαφορετική, αν και συγγενική,
σημασία. Τα Μαθηματικά ασχολούνται με άυλα αντικείμενα, ώστε η διάκριση
είναι μηδαμινή και η χρήση του επιθέτου «ομογενής» για εξισώσεις,
συναρτήσεις κ.λπ. απολύτως θεμιτή. Απεναντίας, θεωρούμε ατυχή
τη χρήση της «ομογενείας» για τον χαρακτηρισμό φυσικών οντοτήτων.
Στις εκδόσεις μας, ο χώρος θα είναι ομοιογενής, το πεδίο ομοιογενές,
η ράβδος ομοιογενής.
Σε σχέση με τον όρο «alternating», πρέπει
να ληφθεί υπ' όψιν ότι, στα αγγλικά,
η ενεργητική μετοχή αποδίδει επίσης τη μέση
(αυτοπαθή) ελληνική. Έτσι ένα «burning forest» είναι ένα
«καιόμενο δάσος», ένας «withdrawing candidate» είναι ένας
«αποσυρόμενος υποψήφιος», ένα «appearing object» είναι
ένα «εμφανιζόμενο αντικείμενο», ένα «hiding girl» είναι
ένα «κρυβόμενο κορίτσι», το «alternating current»
είναι το «εναλλασσόμενο ρεύμα» και μια «alternating series»
είναι μια «εναλλασσομένη σειρά». Μια σειρά (ή ακολουθία)
είναι μια μαθηματική οντότητα που δεν
δρα επί κάποιου αντικειμένου, δεν «εναλλάσσει» τίποτε.
Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι στην περίπτωση της «εναλλασσομένης
ομάδας» (alternating group), δεδομένου ότι μια ομάδα μπορεί
να θεωρηθεί ως δρώσα, η χρήση της ενεργητικής μετοχής
(εναλλάσσουσα) είναι θεμιτή.
Ωστόσο, πιστεύουμε ότι η συνύπαρξη ενεργητικής και μέσης
μετοχής θα προκαλούσε ανώφελη σύγχυση και διατηρούμε την απόδοση
«εναλλασσόμενος(η, ο)» για «alternating» στα βιβλία μας.
Προκαλεί απορία ότι μια έκφραση όπως «torsion free group» μεταφράζεται συχνά ως «ομάδα ελεύθερη στρέψης». Παρεμπιπτόντως, «συστροφή» είναι κατά πολύ προτιμότερος όρος από «στρέψη» για τη συγκεκριμένη μαθηματική ιδιότητα (ας αναλογισθεί κανείς τη διαφορά μεταξύ «στρέψης» και «συστροφής» ράβδου) αλλά δεν πρόκειται εδώ περί αυτού. Η έκφραση είναι αγγλισμός (ή «σαξονισμός»), όπως επίσης «error free», «care free» κ.λπ. και σημαίνει ότι το εκάστοτε ουσιαστικό απουσιάζει. Θα φθάσουμε στο σημείο να αποκαλούμε μια σωστή απόδειξη «ελεύθερη λάθους» ή έναν ξένοιαστο άνθρωπο «ελεύθερο έγνοιας»; Από πλευράς μας, θα χρησιμοποιούμε την απλούστατη και ορθότατη έκφραση «ομάδα χωρίς συστροφή» (ή «μη συστροφική ομάδα»}.
Θεωρούμε ανεξήγητο τον ενδοιασμό ως προς
τη χρήση των όρων «επαγωγή», «επαγωγικός(ή, ό)» και την αντικατάστασή
τους από «αναδρομή», «αναδρομικός(ή, ό)». Η αναδρομή συνιστά γενίκευση
της επαγωγής και, ακριβώς, η συνάρτηση του Ackermann επιδέχεται
«αναδρομικό» αλλά όχι «επαγωγικό» ορισμό, είναι «αναδρομική» χωρίς
να είναι «επαγωγική». Μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει τον όρο «απλή
αναδρομή» ως συνώνυμο της «επαγωγής» αλλά προς τι; Εν πάση περιπτώσει,
στα κείμενά μας οι αποδείξεις θα εξακολουθούν να χρησιμοποιούν
«επαγωγή ως προς n» και η ακολουθία του Fibonacci θα «ορίζεται
επαγωγικώς».
Επιστροφή στην αρχή της ιστοσελίδας
Σε μαθηματικά βιβλία μεταφρασμένα από τα γαλλικά
διατηρούμε, σε δύο περιπτώσεις, την καθιερωμένη γαλλική πρακτική
που διαφέρει της αγγλικής. Στα γαλλικά, ένας «συμπαγής» χώρος είναι
πάντα «διαχωρισμένος» («séparé», δηλαδή «Hausdorff» ή «T2»)
και ένα «σώμα» δεν είναι αναγκαίως μεταθετικό (δηλαδή είναι
«δακτύλιος διαίρεσης» ή «στρεβλό ή μη σώμα»). Διατηρούμε επίσης τον γαλλικό
συμβολισμό ]a, b[ για τα ανοικτά διαστήματα και παρομοίως για τα ημιανοικτά.
Μεταφράζουμε τον γενικό τίτλο της Πραγματείας,
«Eléments de Mathématique», ως «Στοιχεία μαθηματικής
επιστήμης». Σκοπός του συγγραφέα ήταν να καθιερώσει
τον όρο «Mathématique» αντί «Mathématiques», κατά το
πρότυπο της «Φυσικής», στον ενικό. Στην ίδια τη Γαλλία,
το εγχείρημα μάλλον απέτυχε και κρίναμε ότι η απόδοση
«Στοιχεία Μαθηματικής» θα ξένιζε ιδιαιτέρως τον Έλληνα
αναγνώστη.
Στο βιβλίο Συναρτήσεις μιας πραγματικής μεταβλητής
έχουν διορθωθεί πολλά λάθη, ως επί το πλείστον τυπογραφικά,
της αρχικής γαλλικής έκδοσης. Οι διορθώσεις έγιναν σε στενή
συνεργασία με τους μαθηματικούς της ACNB και είναι
επικυρωμένες από τους ίδιους.
Στο ίδιο βιβλίο εισήχθη
για πρώτη φορά ο όρος «fonction réglée»,
(«regulated function» στα αγγλικά) τον οποίο
αποδίδουμε ως «εύτακτη συνάρτηση».
Επιστροφή στην αρχή της ιστοσελίδας
Τα ρωσικά παρέχουν το πιο εντυπωσιακό
παράδειγμα γλωσσικής ιδιομορφίας. Το ρωσικό αντίστοιχο
για «συνεχής συνάρτηση» είναι «непрерывная функция»,
το οποίο κυριολεκτικά σημαίνει «μη ασυνεχής συνάρτηση»
και σχηματίζεται προσθέτοντας το αρνητικό «не»
στην πρωταρχική (για τους Ρώσους) έννοια
«прерывная функция», δηλαδή «ασυνεχής συνάρτηση». Αν μη τι άλλο,
το ακραίο αυτό παράδειγμα υπογραμμίζει την ανάγκη
οικειοποίησης των εννοιών στη μητρική γλώσσα κάθε
μαθηματικού ή φυσικού.
Τα βιβλία της σειράς Μαθημάτων Θεωρητικής Φυσικής των Λαντάου-Λίφσιτς
μεταφράζονται από
την τελευταία ρωσική έκδοση, χρησιμοποιώντας επίσης
την αγγλική (ενίοτε και τη γαλλική) μετάφραση.
Για τα περισσότερα βιβλία της σειράς διαθέτουμε
τα αρχεία LaTeX του ρωσικού πρωτοτύπου τα οποία
χρησιμοποιούμε ως βάση για την ελληνική μετάφραση.
Παραδείγματος χάριν, τύποι και σχήματα είναι όπως
στο ρωσικό πρωτότυπο, με τις απαραίτητες προσαρμογές
(αρίθμηση, δείκτες κ.λπ.). Τονίζουμε επ' αυτού μια ιδιαιτερότητα,
την οποία επίσης διατηρούμε: όλα τα κλάσματα είναι
ελαφρώς μικρότερα από το \dfrac του LaTeX, ώστε
οι συχνά μακροσκελείς τύποι να είναι πιο συμπυκνωμένοι
και ευανάγνωστοι.
| Τόμος | Ελληνικά | Ρωσικά | Αγγλικά |
|---|---|---|---|
| I | Μηχανική | Механика | Mechanics |
| II | Θεωρία Πεδίου | Теория поля | The classical Theory of Fields |
| III | Κβαντική Μηχανική | Квантовая механика | Quantum Mechanics |
| IV | Κβαντική Ηλεκτροδυναμική | Квантовая электродинамика | Quantum Electrodynamics |
| V | Στατιστική Φυσική, 1 | Статистическая физика, 1 | Statistical Physics, 1 |
| VI | Υδροδυναμική | Гидродинамика | Fluid Mechanics |
| VII | Θεωρία Ελαστικότητας | Теория упругости | Theory of Elasticity |
| VIII | Ηλεκτροδυναμική συνεχών μέσων | Электродинамика сплошных сред | Electrodynamics of Continuous Media |
| IX | Στατιστική Φυσική, 2 | Статистическая физика, 2 | Statistical Physics, 2 |
| X | Φυσική Κινητική | Физическая кинетика | Physical Kinetics |
Μια έκφραση όπως, επί παραδείγματι, «βλέπε III, §17» παραπέμπει λοιπόν στην ενότητα 17
του τρίτου τόμου (Κβαντική Μηχανική).
Ο ακόλουθος πίνακας περιέχει τις συντμήσεις που
χρησιμοποιούμε σε όλα τα βιβλία της σειράς
για τους δείκτες φυσικών μεγεθών, καθώς και τα
ρωσικά και αγγλικά αντίστοιχά τους.
| Συντμήσεις | Όροι | Τόμος | ||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ελλ. | Ρωσ. | Αγγλ. | Ελληνικά | Ρωσικά | Αγγλικά | |
| αδ | ад | ad | αδιαβατική | адиабатическая | adiabatic | VII |
| αν | oбр | rev | αντιστροφή | oбращение | reversal | III |
| αντ | анти | ant | αντισυμμετρική | антисимметричная | antisymmetric | III |
| ανταλ | oбм | exch | ανταλλαγή | обменный | exchange | III |
| απορ | захв | capt | απορρόφηση | захват | capture | III |
| ατ | ат | at | άτομο | атом | atom | III |
| διασ | расп | dis | διάσπαση | распад | disintegration | III |
| διεγ | возб | exc | διεγερμένη | возбуждение | excited | III |
| εν | эф | eff | ενεργός | эффективная | effective | I, III, VII |
| επαγ | инд | ind | επαγόμενο | индуцированное | induced | III |
| επιπ | доп | add | επιπρόσθετος | дополнительный | additional | III |
| εσ | вн | int | εσωτερική | внутренная | internal | III |
| ηλ | эл | el | ηλεκτρόνιο | электрон | electron | III |
| θεμ | осн | gr | θεμελιώδης | основное | ground | III |
| ιον | ион | io | ιονισμός | ионизация | ionization | III |
| ισ | из | iso | ισότροπο | изотропное | isotropic | VII |
| κ | п | t | κατώφλιο | порог | threshold | III |
| κλ | нут | nu | κλόνιση | нутация | nutation | I, III |
| κρ | кр | cr | κρίσιμη | критическое | critical | VII |
| μετ | тран | tr | μεταφορά | транспортное | transport | III |
| μεταπ | пр | pr | μετάπτωση | прецессия | precession | I, III |
| μηχ | мех | mech | μηχανική | механическая | mechanical | VII |
| νημ | нем | nem | νηματικό | нематик | nematic | VII |
| ολ | пол | tot | ολική | полная | total | VII |
| οπτ | опт | opt | οπτικό | оптическая | optical | III |
| περ | вр | rot | περιστροφή | вращение | rotation | I, III |
| πλ | пл | pl | πλάκα | пластинка | plate | VII |
| πλασ | (пл) | (pl) | πλαστική | пластическая | plastic | VII |
| πυρ | яд | nuc | πυρήνας | ядро | nucleus | III |
| ραβ | ст | rod | ράβδος | стержень | rod | VII |
| σκ | расс | sc | σκέδαση | рассеяние | scattering | III |
| σκελ | ост | core | σκελετός | остов | core | III |
| συμ | сим | sym | συμμετρική | симметричная | symmetric | III |
| συν | обыч | ord | συνήθης | обычное | ordinary | III |
| τρ | тр | fr | τριβή | трение | friction | I, III |
Σχετικά με τον τρίτο τόμο της σειράς,
Κβαντική Μηχανική.
Η επιμέλεια της έκδοσης οφείλεται στους
(με αλφαβητική σειρά) Χρήστο Γραμματίκα, Θεμιστοκλή Μαυρογορδάτο
και Αντρέα Τουμάση.
Κατά τη σύγκριση του ρωσικού πρωτοτύπου με
την αγγλική μετάφραση εντοπίσαμε αρκετές διαφορές. Οι περισσότερες
οφείλονται σε προφανή τυπογραφικά λάθη του ενός ή του άλλου
κειμένου. Στις περιπτώσεις όπου η επιλογή δεν ήταν αυτονόητη,
ενεργήσαμε κατά την κρίση μας, συμβουλευόμενοι επίσης και
εξωτερικές πηγές. Αναφέρουμε ωστόσο δύο παραδείγματα τα οποία
εξακολουθούμε να θεωρούμε προβληματικά.
Στις σελίδες 420-1 (Άσκηση 3 και σχήμα 43α'),
το ρωσικό πρωτότυπο αναφέρεται στο χλωρομεθάνιο, το οποίο
στην αγγλική μετάφραση αντικαθίσταται από το χλωροφόρμιο.
Ίσως ένας πολύ καλός γνώστης της θεωρίας μοριακής συμμετρίας μπορεί
να αποφανθεί αν η αντικατάσταση είναι επιβεβλημένη ή περιττή
(διατηρήσαμε το ρωσικό πρωτότυπο).
Το δεύτερο παράδειγμα είναι διαφορετικού
χαρακτήρα. Στη σελίδα 547 (Λύση της Άσκησης 1), δεν υπάρχουν
διαφορές μεταξύ ρωσικού και αγγλικού κειμένου. Αδυνατούμε, ωστόσο,
να κατανοήσουμε την εξαγωγή του προτελευταίου τύπου
(περίπτωση kα << 1) από τα δεδομένα του προβλήματος.
Ανεξαρτήτως των ανωτέρω, είμαστε
εκ των προτέρων ευγνώμονες προς κάθε αναγνώστη που θα μας κοινοποιεί
τα λάθη που έχει εντοπίσει, ώστε το τόσο απαιτητικό αυτό βιβλίο
να βελτιωθεί σε μεταγενέστερες επανεκδόσεις.
Σχετικά με τον έβδομο τόμο της σειράς,
Θεωρία Ελαστικότητας.
Υπάρχουν αρκετές διαφορές μεταξύ του αγγλικού και ρωσικού κειμένου
των τελευταίων αντιστοίχων εκδόσεων του βιβλίου. Η σημαντικότερη είναι
η προσθήκη, στην αμερικανική έκδοση, μιας ολόκληρης ενότητας (31) στο τέλος
του κεφαλαίου 4.
Παρά τις προσπάθειές μας, δεν διαθέτουμε ικανοποιητική εξήγηση για την
εν λόγω προσθήκη. Τόσο οι Ρώσοι όσο και οι Αμερικανοί εκδότες, στους
οποίους απευθυνθήκαμε, δεν μπόρεσαν να μας δώσουν σαφή απάντηση.
Καθώς η αμερικανική έκδοση δεν αναφέρει ότι η προσθήκη οφείλεται
σε κάποιον Αμερικανό φυσικό, το πιθανότερο είναι ότι είναι έργο των Ρώσων
συγγραφέων, ειδικά για την αμερικανική έκδοση.
Δεδομένου ότι διαθέτουμε τα δικαιώματα αποκλειστικά για τη ρωσική
έκδοση, δεν συμπεριλάβαμε τη συγκεκριμένη ενότητα 31 στην
ελληνική μετάφραση. Καθώς το θέμα της (Ισορροπία ρωγμής σε συνεχές μέσο)
παρουσιάζει αναμφίβολο ενδιαφέρον, την παραθέτουμε στη μορφή που
εμφανίζεται στην αμερικανική έκδοση. Για να την συμβουλευθείτε,
πατήστε εδώ.
Επιστροφή στην αρχή της ιστοσελίδας
Υιοθετούμε κατά κανόνα στις εκδόσεις μας απλή καθαρεύουσα
χωρίς χρήση τρίτης κλίσης. Ακολουθούν ορισμένες
διάσπαρτες διευκρινίσεις.
Θεωρούμε την έκφραση «A συνεπάγεται B» λανθασμένη
(ποιο είναι το υποκείμενο του ρήματος;). Η σωστή διατύπωση είναι
«από A συνεπάγεται B» ή «αν A, συνεπάγεται B» ή, με χρήση
ενεργητικής φωνής, «A επάγει B».
Τα ενδεδειγμένα προθήματα για χώρους δύο και
τριών διαστάσεων είναι «δι» και «τρι», ακριβώς όπως μιλάμε για
«τριμελή σχέση», «δίτιμη συνάρτηση» κ.λπ. Αποκαλεί κανείς τον
τετραδιάστατο χώρο τετρακισδιάστατο;
Για μια δομή-πηλίκο, υιοθετούμε την κατασκευή
της σύνθετης λέξης, κατά το πρότυπο της «δυναμοσειράς», γράφοντας
«πηλικοομάδα», «πηλικομόδιος» κ.λπ. Παραβιάζουμε επίσης τον γραμματικό
κανόνα γράφοντας «πηλικοχώρος», «υποσώμα» διότι κρίνουμε ότι προέχει
να τονισθεί η συγκεκριμένη δομή παρά ότι πρόκειται για υποσύνολο
ή πηλίκο.
Θεωρούμε υπερβολική την περιθωριοποίηση του
«αριθμού» προς όφελος του «πλήθους» και χρησιμοποιούμε ανεπιφύλακτα
εκφράσεις όπως «ο αριθμός των στοιχείων ενός συνόλου».
Σε μια «ιδιαίτερη» περίπτωση ο γενικός
κανόνας εφαρμόζεται πλήρως ενώ μια «ειδική» περίπτωση
απαιτεί διαφορετικό χειρισμό (ο γενικός κανόνας είτε
δεν εφαρμόζεται είτε δεν αρκεί).
Χρησιμοποιούμε «αυστηρώς» και «γνησίως»
ως συνώνυμα σε εκφράσεις όπως «γνησίως (ή αυστηρώς) αύξουσα συνάρτηση»,
«αυστηρώς (ή γνησίως) θετικός αριθμός» κ.λπ.
Εννοούμε ως συνώνυμες τις εκφράσεις
«κατά μέρη» και «κατά παράγοντες» για τη συγκεκριμένη
μέθοδο ολοκλήρωσης.
Ο πίνακας στο τέλος της ιστοσελίδας
περιέχει έναν μικρό κατάλογο όρων που χρησιμοποιούμε και
οι οποίοι μπορεί να μην είναι απολύτως καθιερωμένοι.
Θεωρούμε παραπλανητικές και ατυχείς τις εκφράσεις που
εμφανίζονται με πορτοκαλί χρώμα, παρότι συναντώνται στην ελληνική
βιβλιογραφία. Αναφέρουμε ορισμένες επεξηγήσεις.
Οι όροι «ένριψη», «επίρριψη»,
«αμφίρριψη» και τα παράγωγα επίθετα («ενριπτικός(ή)» κ.λπ)
είναι διεθνώς καθιερωμένοι και απολύτως εύγλωττοι. Σε ορισμένες
περιπτώσεις, συμβατές με τον γενικό ορισμό στη Θεωρία Κατηγοριών,
θα χρησιμοποιούμε επίσης τους όρους «μονομορφισμός» και «επιμορφισμός»
(π.χ. «μονομορφισμός ομάδων» για «ενριπτικός
ομομορφισμός ομάδων»).
Ο όρος «μονογενής»
επιτρέπει να αποφύγουμε το ενοχλητικό οξύμωρο
«άπειρη κυκλική».
Προτείνουμε «ορθόθετη» ως εναλλακτική
απόδοση για μια «κανονική» υποομάδα. Θεωρούμε τον όρο
εκφραστικό και εύστοχο, καθώς μια «ορθόθετη» υποομάδα
συμπεριφέρεται κατά τον ίδιο τρόπο «προς τα δεξιά»
και «προς τα αριστερά». Ένας επιπρόσθετος λόγος
είναι ο κορεσμός του όρου «κανονικός», ο οποίος
χρησιμοποιείται αδιακρίτως για την απόδοση
των «canonical», «normal», «regular», «regulated».
Η χρήση του όρου «εύτακτη συνάρτηση» (fonction réglée,
regulated function) υπακούει στην ίδια λογική.
Χρησιμοποιούμε κατά προτίμηση
«θέση μηδενισμού» αντί «ρίζα» για συναρτήσεις που δεν
είναι πολυώνυμα.
Κρίνουμε ότι η λέξη «μόδιος»
(αρχαία μονάδα μέτρησης) αποδίδει με τον καλύτερο
δυνατό τρόπο το λατινογενές «module», τόσο εννοιολογικά όσο
και ηχητικά.
Στόχος όλων των προτάσεών μας
είναι να συνεισφέρουμε στη βελτίωση της ελληνικής
μαθηματικής ορολογίας, χωρίς κανένα ίχνος δογματισμού.
Η αναμφισβήτητη δυσκολία των Μαθηματικών καθιστά
ανώφελη την εμμονή για κάποιον
«ορθό» όρο έναντι κάποιου ενδεχομένως ατελούς αλλά καθιερωμένου.
Θα δώσουμε δύο παραδείγματα.
Αν η λέξη «norm» αποδίδεται ως «νόρμα», θα ήταν
λογικό η ίδια ρίζα να χρησιμοποιείται και για τα παράγωγα
και συνθετά της, δηλαδή «νορμαρισμένη συνάρτηση»
για «normalized function», «ορθονορμαρισμένη βάση»
για «orthonormal basis» κ.λπ. Εφόσον χρησιμοποιούμε
τον όρο «στάθμη», θα ήταν εξίσου λογικό να μιλάμε
για «σταθμισμένη συνάρτηση» και «ορθοσταθμισμένη βάση».
Ωστόσο, οι όροι «κανονικοποιημένη συνάρτηση» και
«ορθοκανονική βάση» είναι πλέον τόσο καθιερωμένοι
ώστε, παρά τον κορεσμό της «κανονικότητας» που
προαναφέραμε, κάθε απόπειρα αντικατάστασής τους
θα ήταν άσκοπη και μάλλον επιβλαβής.
Αν και χρησιμοποιούμε «ελαχιστικό» και «μεγιστικό»
για «minimal» και «maximal» (κατ' αντιπαράθεση
προς «minimum» και «maximum» και κατά προτίμηση προς
τα «ελαχιστοτικό» και «μεγιστοτικό» του Κολαΐτη),
θεωρούμε περιττή την εισαγωγή αυτών των νεολογισμών.
Πράγματι, κρίνουμε ότι η χρήση του αορίστου άρθρου,
«ένα ελάχιστο» αντί «το ελάχιστο», είναι επαρκής για
τη συγκεκριμένη διάκριση, πόσω μάλλον που μπορεί
να συνοδευθεί από «σχετικό» ή «τοπικό» αν υπάρχει κίνδυνος
παρερμηνείας. Στην προκειμένη περίπτωση,
οι μεταφραστές-συνεργάτες μας επιλέγουν σύμφωνα
με τις προτιμήσεις τους, τουλάχιστον έως ότου
«ελαχιστικό» και «μεγιστικό» καθιερωθούν αδιαφιλονίκητα.
Παρά λοιπόν την απέχθειά μας, για την απόδοση του «module»
ως «πρότυπο», επί παραδείγματι, εφόσον καθιερωθεί ανεπιφύλακτα θα την υιοθετήσουμε
στις επανεκδόσεις μας. Θα αντισταθούμε πάντως μέχρι τέλους
στη χρήση της «αντιμετάθεσης» ως ιδιαίτερης περίπτωσης «μετάθεσης».
Παρακαλούμε θερμά τους αναγνώστες μας
να μας κοινοποιούν τα λάθη που εντοπίζουν, τα οποία, σε πρώτη φάση,
θα περιλαμβάνονται σε έναν «Κατάλογο γνωστών λαθών» αμέσως
μετά την παρουσίαση κάθε βιβλίου (στην ιστοσελίδα «Βιβλία»).
Ευχαριστούμε ιδιαιτέρως τον καθηγητή
Νίκο Μαρμαρίδη για τις πολύτιμες υποδείξεις του στις οποίες
οφείλονται οι περισσότερες επιλογές που υιοθετούμε.
Επιστροφή στην αρχή της ιστοσελίδας